تاریخچه طب سنتی

به نام خداوند متعال

 

پزشکی همراه همیشگی انسان در طول زندگی اوست. از آنجائیکه درد و رنج بخش و جزئی از زندگی بشر است، بنابراین همواره به دنبال درمان آن ها بوده و هست. مردم ایران، یونان، چاد، آشور، مصر و تمامی تمدن های اولیه بشری اطلاعاتی در مورد طبابت داشته اند و در هر صورت گاهی مانند راهبه ها عمل می کردند. بقراط توانست خرافه پرستی و افکار معبدی را از علم پزشکی جدا کند. وی با دلیل ثابت کرد که مرگ و زندگی بر اساس نظم عالم هستی اتفاق می افتد و او با یقین وجدان خاص و برخی موضوعات اجتماعی قسم نامه بقراطی را تنظیم نمود که عهدنامه مهمّی است.

مهمترین دوره های مختلف طبابت و تجویز دارو در ایران عبارتند از:

1 – هخامنشیان                    2 – ساسانیان                            3 – اسلامی

1- دوره هخامنشیان: این دوره یکی از سودمندترین و درخشان ترین دوره ها در تاریخچه ی پزشکی ایران است. این علم حدود 2500 سال پیش در ایران به سبب تاکید بر موضوعات بسیاری ازجمله بهداشت در کتاب های مذهبی زرتشتیان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و همه ی پزشکان در این دوره بر اساس اهمیت تقسیم بندی شده اند. پزشکان دارو(داروساز) – جراح – روان درمان ها و پزشکان گیاهی و در کتاب اوستا نیز می توان نوشته هایی در این بابت یافت.

2 – دوره ساسانیان: منشأ و ریشه انتقال پزشکی از هخامنشیان به ساسانیان در این دوره آغاز شد. اما با توجه به اختلافات مذهبی در امپراطوری رم شرقی(بیزانس) بین امپراطورها و پزشکان تاریخچه طبابت ایران و در نتیجه طب اسلامی به دوره ی جدیدی پا نهاد. به علت تحت همسایه بودن ایران با کشورهای تحت سلطه امپراطوری رم شرقی دانشمندان قدیمی و حکیمان برای یادگیری این علم به ایران مهاجرت کردند و پس از آن بیمارستان و مدرسه جندی شاپور ساخته شد و به دنبال آن با برپایی اولین کنگره پزشکی در دوران حکومت انوشیروان برای بحث و گفتگو در مورد موضوعات پزشکی و فلسفی انقلاب بزرگی در ایران و طب جهانی ایجاد شد.

3 – دوره اسلامی: پس از فتح ایران توسط عرب ها و سرنگونی سلسله ساسانی و پیشرفت عربی میراث قدیمی یونانی و ساسانی به مسلمانان واگذار شد. بطور مثال در دوره عباسی مرکز جندی شاپور به بغداد انتقال یافته و به تدریج به کانون علم طب تبدیل گردید و به دنبال آن شهرت جندی شاپور از بین رفت. بطور خلاصه مسلمانان با در نظر گرفتن آموزههای اسلامی پیشرفت های زیادی در علم طب، ترجمه و تألیف متون پزشکی بدست آوردند.   

در دوره اسلامی بخاطر تشویق های عالی مترجمان، ترجمه گام هایی را به جلو برداشت و به ترجمه ی آثار زیادی در زمینه ی پزشکی، علوم، فلسفه، تاریخ و از این قبیل از انگلیسی به عربی پرداختند و گروهی از مترجمان در کشورهای اسلامی غربی انند الجزایر، مراکش، اسپانیا و تونس دست به چنین فعالیت هایی زدند و بیشتر مترجمان کتب ترجمه شده یونانی را بطور کامل خوانده و با تألیف، آن ها را به دنیای طبابت وارد کردند.

به هر حال طب شرقی(خاوری) پیشرفت غیر منتظره ای را در ترویج علم پزشکی ایفا کرد که ایرانیان در این میان سهم عمده ای در توسعه طب اسلامی داشتند. بهترین شاگرد بقراط و کلادیوس گالن(Claudius Galen) بین مسلمانان بودند که قائل به رفتار پزشکی و دیگر خصوصیات خوب بودند که بعدها کتب اساتید خود را نقد و بازبینی کردند. تحقیقات آن ها بر اساس تجربه و حکمت بود، بنابراین در زمینه ی علمی به استادان بی نظیر و عالی و ستاره های درخشان پزشکی مبدل شدند.

1 – شیخ ابوعلی سینا نویسنده ی کتاب قانون، نبض و مانند آن

2 – اسماعیل جورجانی نویسنده ی کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی، یادگار و اغراض

3 – ابن راشد قرباتی نویسنده ی کلیات، سموم و شرح بر قانون

4 – علی ابن عباس محبوسی ارژانی/ ارجانی مؤلف کامل الصناعات الطبیه المالکی

5 – ابوالقاسم خلف الزواحیری نویسنده ی التصریف

6 – محمّد زکریای رازی که بیش از یکصد کتاب و مقالات پزشکی نوشته است. مثل: حاوی- المنصوری، مرشد- آبله و سرخک

در قرن های سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری پزشکان ایرانی مثل محمّد زکریای رازی، ابن سینا، اسماعیل جورجانی ابوالقاسم خلف الزواحیری توانستند در علم طب پیشرفت کرده و انقلاب عظیمی در این زمینه ایجاد کنند. بطور خلاصه از جمله موفقیت های دانشمندان سخت­کوش ایرانی و نتایج حاصله می توان به مطالب زیر اشاره کرد:

1 – تغییر علم پزشکی از دانش تئوری وار ساده و ایجاد موقعیت مناسب برای تجارب عملی که گام موثری در پیشرفت و توسعه  این علم داشت.

2 – نظم دهی به طب پراکنده یونانی با افزودن اطلاعات جدید و تکمیل اطلاعات قبلی

3 – ساخت دارو و درمان با رعایت ماهیت دارو و وضعیت بیمار با توجه به عملکرد و احساس بدن که با این کار از قرن 16 تا اواسط قرن 17 به نسبت طب اروپایی تأثیر متحیّرکننده تری را دریافت کردند. حتی بسیاری از پزشکان اروپایی (آلمان و استرالیا) تحت تأثیر نظرات دانشمندان اسلامی قرار گرفتند تا جائیکه آن ها را دانشمندان عربی (Arabites) نامیدند و نظرات دانشمندان اسلامی تا قرن 17 مورد حمایت اروپائیان بود. آن ها تحقیقات و رسالات پزشکی اسلامی را به دقت مطالعه کرده و نظرات خود را در مورد نتایج حاصله در یک گردآوری بزرگ پزشکی گسترش دادند. این گروه مدارس علمی مانند مدرسه سالرن (Salrn) و پادوا (Padua) را در ایتالیا ساختند.

این آکادمی ها مستقیماً از طب اسلامی بهره می گرفتند. به هر حال از دانشمندان اسلامی ترجمه هایی وجود دارد که آشکارا تأثیر عالی کار پزشکی در کشورهای اروپایی را نشان می دهد. بطور مثال سرخجه، آبله، رازی و قانون ابوعلی سینا مجدد منتشر شده و به زبان لاتین و بیش از 40 یا 50 زبان دنیا ترجمه گردید. بعلاوه بعلاوه جرالدو کرمان بهترین فردی بود که کتاب قانون ابوعلی سینا – حاوی – المنصور – التعریف ابوالقاسم الزواحیری را ترجمه کرد. همچنین طب اسلامی ایران را به اروپا برده و آن را مانند گنجی حفظ کرد.

سیر تحول طب اسلامی ایران: شروع این دوره حساس به تألیف کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی، اسماعیل جورجانی و دانشمندان برجسته سال 531 هجری مربوط می شود و پس از آن در نشر موضوعات پزشکی فرهنگ اسلامی تحول شگرفی بوجود آمده و در زبان فارسی کتاب هایی که در بالا اشاره شد نوشته شدند. این کتا ب ها شامل ده جلد خلاصه مانند زیر است.

الف) کتاب اول: شناسایی گستردگی و محدودیت های پزشکی، هدف و گنجینه ماهیت بدن، بلغم، مزاج، طبیعت بدن، عادت ها و توصیف ارگان­ها

ب) کتاب دوم: تشخیص نوع و وضعیت های متفاوت بیماری، درجه بندی بیماری ها و اثرات آن ها، تشخیص نبض بیمار، تفسیر و تشخیص وضعیت بیمار با توجه به ترشحات اضافی داخلی و خارجی بدن مثل عرق و ادرار

پ) کتاب سوم: حفظ سلامتی و چگونگی انجام آن، تشخیص آشامیدن و خوردن، اندازه خواب و بیداری و وضعیت آن، حرکت و بی حرکتی، شناخت عطر و رایحه درمانی، متدها و راه های مصرف روغن، کاربرد ملین، تصفیه درمانی و تهوع، حجامت و رگ زنی، مزایا و معایب شادی و غم، موضوعات فرهنگی و روانی که در واژه ها به خوبی بیان شده اند و دانستن نشانه های بیماری، پرورش کودکان، مراقبت از مسن ها و مسافران که در این میان این موضوعات حساس ترین موضوعاتی هستند که بطور واضح مورد بحث قرار گرفتند.

ت) کتاب چهارم: متدهای تشخیص بیماری و ناراحتی ها بطور دقیق و عملی مفصل توضیح داده  شده اند.

ث) کتاب پنجم: عوامل، نشانه ها و تأثیرات تب و چگونگی معالجه

ج) کتاب ششم: در مورد معالجه بیماری ها از نوک سر تا پنجه

چ) کتاب هفتم: بهبود ادم (ورم)، تومورها، زخم معده، چگونگی جراحی آ ها و معالجه هر ارگانی که سیاه شده و مرده است، معالجه شکستگی و ترک خوردگی

ح) کتاب هشتم: حفظ بهداشت و تمیزی ظاهر

خ) کتاب نهم: عملکرد اصلی و مصرف سموم و پادزهر ها

د) کتاب دهم: خستگی و کسلی که به شکل های مختلف بروز می کند

در این توضیحات اخیر ماده جلد خوارزمشاهی را نشان دادیم. بخاطر بسپارید که سه کتاب دیگر نیز موجود است که به زبان فارسی ترجمه شده مانند: یادگار، اغراض الطبیبه و مباقض العلایی

در این دوره کتاب هایی مثل قانون ابوعلی سینا شامل ده جلد بوده و به ترتیب زیر تألیف شده است.

1. اصولی شامل 4 تکنیک برتر

2. چاشنی های تکی (گیاهان دارویی) شامل دو حکمت

3. بیماری های مختلف ارگان های بدن از نوک سر تا نوک پا شامل 22 تکنیک

4. بیماری های خاصی که به ارگان های خاصی مربوط نیستند

5. گیاهان دارویی ترکیبی که حاوی رسالات و دو حکمت است

 سعید اسماعیل طبیب یکی از بزرگترین نویسندگان پزشکی در فرهنگ اسلامی بود که متأسفانه با حمله مغول ها به ایران و خسارات شدید تا دوره قاجار هیچ کتاب یا مقاله ای موجود نیست. تحفه حکیم مومن تألیف محمّد مومن ابن میرزا محمّد زمانی تنکابنی یکی از دیگر آثار ممتاز در مورد طب سنتی، خواص گیاهان، مواد معدنی، روغن و مواد طبیعی درمان است. این کتاب اخیراً در دوره صفوی به چاپ رسید و این کتاب حاوی تحقیقات نویسنده در عصر خویش است. بطور کلی در این دوره نه تنها علم پزشکی بلکه حکمت و فلسفه نیز تعلیم داده می شد. کارآموزان در حضور اساتید با مشاهده ی ظاهر بیمار، حالت و وضعیت نبض، نسخه تجویز کرده و از گیاهان تکی یا ترکیبی استفاده می کردند. گفته می شود که تا اواسط قرن قبل این روش معالجه ادامه می یافت. یکی از قابل توجه ترین کتاب های این دوره ملایاس الحجله، ملایاس الطبیب تألیف یوسف ابن اسماعیل خوویی شافعی ملقب به ابن الکبیر بوده و به جامعه منصوب است. این کتاب شامل دو بخش است اولی در مورد گیاهان دارویی تکه و تغذیه و دیگری در مورد گیاهان ترکیبی است.

کتاب دیگر جامع المفردات الادیوبه ها الاغذیه تألیف ابن ابی ذر- ابن ابیذر از اسپانیا است. کتاب سوم سودمند دیگر تذکره تألیف شیخ داوود انتاکیه است که از لحاظ پزشکی به زیرکی مشهور است و این کتاب شامل 7 بخش می باشد. بخش 1. اصول علم پزشکی 2. روش های مصرف مواد ساده و گیاهان ترکیبی 3. مواد ساده و مرکبات 4. در مورد بیماری ها حاوی رازی، اختیار، کلودیوس گالن (Claudius Galen)، تفسیر بقراط، مقالات حجامت غرب الدین موجز، شرح قوانین ابوعلی سینا و آئین نامه او سالیان دراز در تمام دانشگاه های اروپایی مورد توجه بوده و به زبان های مختلف آموزش داده می شدند. کتاب معالجات بقراط در این زمینه تا آن دوره انتشار یافت.

حاوی خلاصه و حاوی مفصل: این کتاب توسط پزشک برجسته ایرانی محمّد زکریای رازی نگاشته شده و پس از مرگ وی با تلاش و کوشش خواهرش مرتب گردید. ما می دانیم که رازی محتویات این کتاب را نوشته اما طی عمر کوتاهش نتوانست آن ها را به طور کامل مرتب نماید. حاوی دایره المعارفی از تمام وقایع تکنیک خودش و توصیفات نشانه های بیماری مراجعینش  می باشد.

این کتاب در فرهنگ اسلامی کاری برجسته و قابل تقدیر است. حاوی شامل 12 بخش زیر است: 1. درمان بیماری ها و بیماران 2. حفظ بهداشت و سلامتی 3. بخیه زدن، ارتوپدی و زخم معده 4. داروها و ارزش غذایی 5. داروهای ترکیبی 6. صنعت دارویی و لوازم ضروری این حرفه 7. داروسازی، رنگ، مزه و بوی دارو 8. بدن، دما و اصول کاربردی آن ها 9. وزن و اندازه 10. کالبدشکافی، آناتومی، خصوصیات و عملکرد ارگان ها 11. دلایل و عوامل و مواد طبیعی در دارو

این کتاب در زبان لاتین به (Continent) ترجمه شده است. بهترین نسخه حاوی در قفسه های کتاب خانه ای نزدیک مادرید اسپانیا یافت می­شود. این کتاب برگرفته از کتاب حاوی به چاپ رسیده است. جلد اول: مغز و دردهای عصبی   جلد دوم: بیماری های چشمی    جلد سوم: پوسیدگی دندان و گوش و حلق و بینی   جلد چهارم: بیماری های ریوی    جلد پنجم: بیماری های معده و مری    جلد ششم: استفراغ، لاغری و چاقی مفرط    جلد هفتم: ورم پستان، بیماری های کبد و قلب    جلد هشتم: التهاب روده و بیماری-های مرتبط

با معرفی افراد برجسته علم پزشکی ادامه می دهیم. ایلاقی یکی از برجسته ترین شاگردان ابوعلی سینا بوده و در قفسه های کتاب خانه ها و فهرست های کتاب ها آثار معتبر وی مثل داروی ایلاقی و بخش های ایلاقی وجود دارند. کوش فاخری تألیف ذکریای رازی طبیعتاً برای کارآموزان علم پزشکی دوره ی خودش بسیار ارزشمند بوده است. یوسف ساحر دیگر فرد مشهور دوران خلافت عباسی ملقب به یوسف القص بود که به علت داشتن نوعی بیماری به یوسف هوشیار معروف بود. نسخ خطی او شامل دو قسمت مجزا است. قسمت اول شامل 20 بخش در مورد ارگان های بدن و قسمت دوم شامل 6 بخش در مورد عملکردهای ارگان های بدن است که بطور پراکنده توضیح داده شده اند. در تاریخ پزشکی عبارتی وجود دارد که به معنی خانواده پزشکی است که نقش مهمی در توسعه جندی شاپور داشت که به معنی Bakht-Sheyo-e منسوب بود. یک تاریخ نویس اروپایی در مورد خانواده ی پزشکی می نویسد:

 

1. Bakht-Sheyo-e اول      
2. جرج حکیم سال 761 قبل از میلاد

3. Bakht-Sheyo-e دوم 801 قبل از میلاد                
4. گابریل 828 قبل از میلاد

5. جرج دوم                                                           
6. Bakht-Sheyo-e سوم 870 قبل از میلاد

7. عبیداله                                                             
8. یحیی یا یوهان   

9. گابریل 1006 قبل از میلاد                                   
10. Bakht-Sheyo-e چهارم 945 قبل از میلاد

 

کلودیوس گالن پزشک مشهور و برجسته یونان قدیم تحقیقات سقراط را دنبال کرد. علم پزشکی بخاطر خدمات او مدیون اوست. آثار وی به زبان عربی ترجمه شده و سالها ی متمادی در علم فیزیولوژی و روانشناسی کاربرد داشت. در این دوره حاکمان یونای و هندی آثار برجسته ای را بجا گذاشتند که بعدها توضیح داده خواهد شد. این آثار شامل: النبض الکبیر- سته عشر- النفس- حلیه الباره- ایام البحران- القاوی الطبیعی- دارالاطفال- الدابول- التریاک- الادیوم تا المفرده- الاخلاط بقراط هستند که سال ها منابع اطلاعاتی کارآموزان پزشکی بوده اند.

کتاب کامل الصناعات تألیف ابوالحسن محبوسی اهوازی پزشک مسلمان، زبردست، متخصص و ممتاز مورد بررسی قرار گرفته و کتاب مهمی محسوب می­شد.

او برای تأسیس مرکز درمانی در عزّالدوله تلاش های زیادی کرد و کتاب او دارای 2 بخش اصلی است. درمان و کاربرد که حاوی موضوعات و بخش های فرعی است. بعلاوه این کتاب در سال 1500 قبل از میلاد در ترجمه شد و حدود سال 1525 در فرانسه منتشر شد. بسیاری از پزشکان در آن زمان در دانشکده های پزشکی از آن استفاده می کردند. کامل الصناعات به زبان فرانسه و آلمانی ترجمه شدند. مسئله جالب اینکه بخش کامل جراحی در دوره ی یونانی در این کتاب نوشته شده و جراحان اروپایی آن را بکار می برند. 2 منبع و مأخذ غنی در این کتاب وجود دارد، اهوازی چه کسی است؟ و ملکی چیست؟

همچنین اهوازی ماکسیم حدود سال 1947 بعد از میلاد در تهران چاپ شده و تجدید شد (1326) تحفه حکیم مومن در طب اولیه کتاب ارزشمندی است و پزشکان علو اولیه حدود 200 سال پیش آن را بررسی کردند. این کتاب یکی از مهم ترین کتاب های پزشکی در فرهنگ اسلامی ایران بوده و تقریباً منحصر بفرد، جامع، پویا و مثمر ثمر است و ما به همه ی علاقمندان توصیه می کنیم تا اگر اطلاعاتی به زبان عربی دارند در ورد این کتاب تحقیق کنند و این اثر ارزشمند در مورد علاج بیماری ها با مواد طبیعی، معدنی، مواد با منشأ حیوانی و گیاهان دارویی است.

با این مقدم موضوع احاطه پزشکان ایرانی بر جهان علم تا حدی مشخص شده و بزودی دروازه های علمی ایران زمین به روی طالبان علم در تمام جهان گشوده خواهد شد. بدون شک ما پذیرای علم جویان جهان خواهی بود.

 

با تشکر ار پرفسور عزیز دکتر محمود نجم آبادی