تعريف طب سنتي
آشنائی با طب سنتی ایران Traditional Iranian Medicine
دکتر مهدی فلاح
پزشک، دستیار دکتری تخصصی طب سنتی ایران
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
==========================
یکی از سؤالاتی که برای انسان همیشه مطرح بوده این است که خاستگاه اصلی طب و کلا حرفه پزشکی در کدام سرزمین بوده و چگونه مکاتب درمانی در جهان شکل گرفته است. بر اساس شواهد تاریخی، ایران منشاء طب در جهان بوده است. البته دیرینگی و آغاز پزشکی را در هیچ کشوری به درستی نمی‌توان یافت زیرا از همان زمان که بشر از ابتدای خلقت به درد و جراحت مبتلا گشته، در پی چاره جویی و درمان برآمده و دست به نخستین اقدامات درمانی زده است. ولی به طور مکتوب نخستین فردی که به عنوان پزشک معرفی شده، حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح شخصی به نام تریتا در ایران بوده که توسط اهورا مزدا به زرتشت معرفی شده است.
مکتب مزدیسنا
بیش از 6500 سال قبل از میلاد مسیح، مکتب مزدیسنا توسط زرتشت در شمال غربی ایران بنا نهاده شد. پایه این مکتب بر اساس بهی بخشی بود. برای اولین بار واژه درمان و پزشکی در این مکتب جاری گشت و مقام پزشک پرارج گردید. در این مکتب علاوه بر درمان بر بهداشت نیز تاکید شده بود. پاکی چهار آخشیک (عنصر) هوا، خاک، آب و آتش از دستورهای مهم این مکتب بوده است.
کوروش (550 سال قبل از میلاد) از قوانین پزشکی و بهداشتی آگاه بوده تا جایی که پرستاری بیماران خانواده شاهی را خود به عهده می‌گرفته و همواره تاکید داشته که ”با تعدیل خورش، ورزش و سکونت در آب و هوای مساعد باید تندرستی را حفظ کرد“.
انتقال طب به یونان
با ظهور بقراط در یونان که هم‌زمان با اردشیر اول (460 قبل از میلاد) بود، به تدریج قطب پزشکی به سمت یونان متمایل شد و با حمله اسکندر به ایران کتب با ارزش پزشکی پس از مشاوره اسکندر با ارسطو به یونان فرستاده و ترجمه شد و مابقی کتب به آتش کشیده شد. بنابراین به گواه پژوهشگران غربی طب در آغاز از ایران به یونان منتقل شده است و تلاش‌های بقراط در جمع‌آوری این مجموعه دانش در زمان خود باعث شد عنوان «پدر دانش پزشکی» به وی اطلاق شود؛ اما به جهت شناخته شده بودن بقراط و پزشکان پس از وی و مکتوبات آنان، به رغم خاستگاه غیر قابل انکار ایران در عرصه پزشکی، واژه «طب یونانی» بیش از همه در دنیا شناخته شده است. با وجود این، جهش بی‌نظیر این دانش در دوره اسلامی و گسترش آن و آزمودن پزشکی به محک تجربه، توسط پزشکان شهیر این مرز و بوم از جمله ابن سینا، محمد بن زکریای رازی و علی ابن ربّن طبری باعث شد تا نام این دانش همواره با نام ایران اسلامی عجین باشد.
انتقال مجدد طب به ایران
در سال‌های 141 تا 171 میلادی، به فرمان شاهپور اول ساسانی، دانشگاه گندی شاهپور در جنوب شرقی دزفول و شمال غربی شوشتر بنا شد. فعالیت رسمی و مهم این مرکز در سال‌های 310 تا 370 میلادی یعنی زمان شاهپور دوم آغاز شد که در کنار علوم دیگر، عمده فعالیت آن پزشکی بود که تا 600 سال مهم‌ترین کانون پزشکی خاورمیانه بود.
بعد از فتح ایران توسط مسلمانان، مرکز علوم پزشکی به بغداد منتقل گشت و دانشمندان ایرانی مسلمان طب را احیا و تکمیل نمودند.
در قرن‌های 13 و 14 میلادی در جریان جنگ‌های صلیبی طب از ایران به اروپا منتقل شد. در طی این سال‌ها (قرن‌ها) طب ایرانی در مراکز علمی و دانشگاهی غرب تدریس می‌شد به طوری که بیش از 500 سال کتاب قانون ابن سینا مرجع آموزش پزشکی بوده است.
کنار زده شدن طب ایرانی
در طی قرون 14 تا 16 میلادی به علت تعصبات مسیحی و شروع دوره رنسانس و به خصوص با ظهور پاراسلسوس که یک شیمیدان بود، طب سنتی به مرور جای خود را به طب شیمیایی داد.
با نفوذ غرب در دوره صفویه و قاجاریه، طب سنتی ایران از زادگاهش طرد شد و جای خود را به سیستم درمانی غربی و داروهای ساخته شده توسط آنان داد.
طب سنتی ایران را طب مزاجی یا طب اخلاطی نیز می‌گویند، زیرا اساس تشخیص و درمان بر مبنای تعیین مزاج در حالت صحت و در حالت بیماری است.
بسیاری از مردم عمل حجامت را معادل با طب سنتی می‌دانند، در صورتی که حجامت تنها یکی از روش‌های درمانی در طب سنتی است که باید با صلاح دید پزشک صاحب نظر در این زمینه و با رعایت تدابیر لازم در قبل و بعد از آن انجام گیرد.
گاهی به اشتباه طب سنتی را معادل با طب اسلامی فرض می‌کنند، لازم به ذکر است تعالیم و دستورات درمانی که توسط پیامبر اکرم (ص) و معصومین توصیه و ارائه شده است، فراتر از اصول علمی است ولی در قالب یک مکتب درمانی به شمار نمی‌آید. از طرف دیگر زمان و اقلیم و شرایط و شرح حال هر بیمار در زمان توصیه دستورات درمانی از سوی پیامبر (ص) و امامان باید مورد توجه قرار گیرد.
تعریف طب سنتی ایران
برای آشنائی بیشتر با مفهوم کلی و ویژگی‌های مکتب طب ایرانی، لازم است نخست با تعریف طب مکمل آشنا شویم.
طب مکمل Complementary and Alternative Medicine
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، به مجموعه‌ای از روش‌های تشخیصی و درمانی گفته می‌شود که با تفکر حاکم بر سیستم‌های بهداشتی رایج تفاوت کلی دارد.
اغلب این روش‌ها تاریخچه بسیار طولانی و حتی چند هزار ساله دارند که نیاکان انسان‌ها بر اساس دریافت‌ها، باورها و تجربیات هر فرهنگی به آن دست یافته‌اند.
علل گرایش به طب‌های مکمل را می‌توان در موارد زیر جستجو کرد:
کل نگری
توجه به روش زندگی
معنویت
درمان ریشه‌ای بیماری
عوارض درمان‌های رایج
هزینه و دسترسی
رابطه متقابل پزشک و بیمار
بیش از ده‌ها نوع مکتب درمانی به عنوان طب مکمل در کشورهای مختلف جهان شناخته شده و در حال انجام و بررسی هستند از جمله طب سوزنی، هامیوپاتی، آیورودا، رایحه درمانی ...و از معروف‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به طب سنتی ایران (طب یونانی) اشاره کرد.
مکتب طب ایرانی مانند هر مکتب و مجموعه‌ای، دارای فلسفه و دیدگاه‌های خاص خود بوده و برای بیان آن‌ها از مجموعه‌ای از لغات و اصطلاحات بهره می‌برد که باید برای فهم کامل جزئیات آن، لغات و اصطلاحات عیناً آموخته و بکار گرفته شوند که در این صورت در هردو حیطه حفظ سلامتی و درمان بیماری‌ها می‌توان موفق عمل نمود.
تعریف طب
از دیدگاه ابن سینا طب علمی است که به واسطه آن احوال بدن انسان شناخته می‌شود از جهت آنچه که موجب سلامتی و بیماریِ آن است تا صحت و سلامتی موجود را حفظ کند و در صورت از دست رفتن سلامتی، آن را به بدن برگرداند.
در کتاب هدایة المتعلمین تألیف ابوبکر ربیع ابن احمد اخوینی از اطبای بزرگ قرن چهارم طب این‌گونه تعریف شده است:
بجشکی (پزشکی) پیشه‌ای بود که تندرستی آدمیان را نگه دارد و جون رفته باشد باز آرد از روی علم و عمل.
نکته مهم در این تعریف‌ها این است که هدف پزشکی و وظیفه پزشک را حفظ تندرستی انسان دانسته و درمان را در اولویت بعدی قرار داده است و این دیدگاه حتی بسیار متعالی‌تر از آن چیزی است که امروزه در پزشکی رایج با عنوان طب پیشگیری مطرح شده است.
تقسیم بندی علم طب
دانش پزشکی به دو بخش تقسیم می‌شود: طب نظری و طب عملی
طب نظری:
دانشی است که چگونگی عملکرد طبیعی و تغییرات بدن انسان و عوامل مؤثر بر آن را که منجر به سلامتی یا بیماری می‌شوند را بررسی می‌کند و پزشک را در نهایت به تشخیص می‌رساند. طب نظری شامل سه بخش است:
امور طبیعیه: اموری هستند که هستی، قوام و حفظ کمالات جسمی بدن انسان، بر آن‌ها مبتنی است.
اسباب و علل: علت ایجاد تغییرات در بدن انسان و عوامل مؤثر بر آن و چگونگی بروز بیماری را بررسی می‌کند.
دلایل و علائم: به بررسی علائم و نشانه‌ها می‌پردازد و پزشک را برای تشخیص حال سلامت یا بیماری راهنمائی می‌کند. مانند نشانه‌های مزاجی، نبض و ادرار شناسی
طب عملی:
شامل علم و عمل به روش‌هایی است که برای حفظ سلامتی یا باز گرداندن سلامتی بکار می‌روند که خود شامل سه بخش است:
تدابیر: که شامل مدیریت بر رفتارها و سیستم‌های تغذیه‌ای و سایر عوامل مؤثر بر سلامتی است.
دارو درمانی: که شامل استفاده از عوامل گیاهی و حیوانی و معدنی است.
اعمال دستی: مانند ماساژ و حجامت و سایر اعمال فیزیکی
طب نظری
بخش اول: امور طبیعیه
تعریف: مقصود از امور طبیعیه، اموری است که به وجود آمدن و تعادل انسان به وجود آن‌ها بستگی دارد و شامل هفت جزء می‌باشد که عبارتند از: ارکان، اخلاط، امزجه، اعضا، ارواح، قوا، افعال
در بخش‌های بعدی به طور کامل و مجزا در مورد هر یک از اجزاء امور طبیعیه به بررسی خواهیم پرداخت.
منابع:
پزشکی در ایران باستان، موبد سهراب خدابخشی، تهران، انتشارات فروهر، 1376.
مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، دکتر محمدرضا شمس، انتشارات صهبای دانش،1389
تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، سیریل الگود، ترجمه باهر فرقانی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1371.
مروری بر کلیات طب سنتی ایران، دکتر محسن ناصری، دکتر رضائی زاده، دکتر چوپانی، دکتر انوشیروانی، نشر شهر، 1388
عزیزان می توانید از طب سنتي، گیاهان دارویی، داروهای گیاهی، گیاه درمانی، طب گیاهی، طب مکمل، زيبايي پوست، حجامت، زالو درماني، درمان بيماري، نسخه های گیاهی، درد مفاصل، دیسک کمر، سردرد، میگرون، سرگیجه، اضطراب بهرمند شوید.